Nowy Staw i Malbork zdobyte przez Armię Czerwoną. Jak mogły wyglądać walki o miasta - pokazali rekonstruktorzy historii

12 stycznia 1945 r. wojska radzieckie rozpoczęły ofensywę zimową. W Prusach jednym z głównych kierunków uderzenia był Malbork, do którego linia frontu dotarła pod koniec stycznia, zatrzymując się na zamku i Nogacie. Natomiast, jak czytamy w „Dziejach Nowego Stawu”, 6 marca 1945 r. rozpoczęła się trzecia operacja pomorska, która doprowadziła między innymi do opanowania i wyparcia z Żuław Wiślanych sił niemieckich.

W walkach o miasto (Nowy Staw, dop. red.) brali udział żołnierze 48 armii pod dowództwem gen. ltn. Nikołaja Gusiewa. Po krwawych walkach miasto zostało opanowane 11 marca 1945 r. Straty poniesione w wyniku walk ulicznych oceniono na 25 procent. Część domów została spalona lub poważnie uszkodzona. Niektóre zabudowania były wypalone i zdemolowane. Bardzo ucierpiały zakłady przemysłowe i urządzenia komunalne. Zniszczona został poczta, gazownia i wodociągi. Ulice zasłane były trupami poległych żołnierzy. W powietrzu unosiła się woń spalenizny - można przeczytać w "Dziejach Nowego Stawu" autorstwa Wiesława Jedlińskiego i Romana Klofczyńskiego.

Co legło w gruzach - można sobie wyobrazić także dzięki opisowi miasteczka z lat wcześniejszych, zawartemu w „Przewodniku po W. M. Gdańsku i okolicy" autorstwa Kazimierza Galewskiego. Publikacja została wydana w 1921 r. w Gdańsku przez Wydawnictwo "Der Osten".

- Nytych (Neuteich) jest to miasteczko założone w 14 stuleciu, liczące 2700 mieszkańców. Pomimo małej stosunkowo ilości mieszkańców Nytych jest dosyć ożywionym miasteczkiem i nieźle uprzemysłowionym. Posiada największą na obszarze W. M. cukrownię, tartak parowy, wytwórnię słodu, kilka przedsiębiorstw zbożowych, nowoczesną cegielnię, dwie fabryki maszyn, przedsiębiorstwo bankowe, gazownię i filtry. Corocznie odbywa się tutaj 6 jarmarków na konie - napisał Kazimierz Galewski.

W tym czasie Malbork już był zdobyty przez Armię Czerwoną. Data do dziś budzi wątpliwości, ale jak pisze Mariusz Mierzwiński w książce "Jesteśmy stąd. Dom na Żuławach", coraz więcej danych przemawia za dniem 9 marca 1945 r.

Niedobitki wojsk niemieckich opuściły wówczas zamek i przez zamarznięty Nogat uciekły na północ, pozostawiając Żuławy w rękach sowieckich. Władzę w Malborku przejęły wojska rosyjskie z komendantem A. Denisowem na czele. Oparciem dla komendantury był duży garnizon wojskowy, stacjonujący w dawnych koszarach i budynkach we wschodniej części miasta. W pierwszym okresie Rosjanie zorganizowali doraźnie władzę cywilną w oparciu o ludność miejscową, głównie niemiecką - pisze również Mariusz Mierzwiński, ale tym razem w „Pro Memoria Augustyn Szpręga”.

Z tej publikacji dowiadujemy się też, że w końcu marca 1945 r. do Malborka dotarła grupa operacyjna pod dowództwem mjr. Wiernickiego, co "rozpoczęło bardziej planowy proces formowania polskiej administracji". Przez dwa tygodnie Rosjanie przetrzymali członków grupy w areszcie domowym, ale w połowie kwietnia zapadły już ważne decyzje. Jak przypomina Mariusz Mierzwiński, w Malborku najważniejszą władzą wykonawczą stał się starosta powiatowy. Jako pierwszy funkcję tę objął Augustyn Szpręga.

W odległym o ok. 10 kilometrów Nytychu w połowie maja urzędowanie rozpoczęła polska administracja z pierwszym wójtem, Alojzym Cyrklaffem. Życie trzeba było budować na nowo - podnosić z gruzów i wyrywać wodzie. Pod wodą znajdowało się bowiem 4,5 tys. ha ziemi, a około 7,5 tys. ha przydepresyjnych zostało podtopionych. Wszystko przez to, że 13 marca 1945 r. uciekające oddziały niemieckie przerwały wały wiślane, by utrudnić Armii Czerwonej posuwanie się przez Żuławy. Powstała wielka fala powodziowa.

Obszar w okolicach Nowego Stawu i Nowego Dworu Gdańskiego stanowił jedno ogromne rozlewisko wody i błota - czytamy w "Dziejach Nowego Stawu".

W galerii zdjęć powyżej przypominamy inscenizacje historyczne, które kilka lat temu były organizowane w Nowym Stawie i Malborku.